Hoofddoeken: wat zeggen de teksten ?

Koran en hadith over de kleding van vrouwen

Als het over de kleding voor vrouwen gaat zijn er twee plaatsen in de koran, die daarover handelen. Beide stammen uit de periode na de Hidjra (horen dus bij de ‘latere openbaringen’).  Ik presenteer eerst de teksten in vertaling (inclusief de onzekerheden over de betekenis, bedoeling van sommige woorden of zinswending). Daarna lijst ik de vragen op en doe een poging tot interpretatie. Ik begin met de koran, en geef dan nog enkele voorbeelden uit de hadith (daar gaan de wegen uiteen in de moslimwereld zelf, zowel qua inhoud als qua gezagstoekenning).

Over wetgeving, hoofddoekverbod, etc… een apart opstel

Kledingvoorschriften in de koran

De teksten

De eerste tekst staat in Soera 24 (‘An-Noer’, het licht),  verzen 30-31:

30. Zeg (O Mohammed) tot de gelovige mannen
dat zij hun ogen neerslaan en hun kuisheid bewaken [= hun begeerten in toom houden; volgens anderen: hun geslachtsdelen bedekt houden],
dat is reiner voor hen.
Voorwaar, Allah is alwetend over wat zij bedrijven.
31. En zeg tot de gelovige vrouwen
dat zij hun ogen neerslaan en hun kuisheid bewaken
en hun sieraad niet tonen,
behalve wat daarvan zichtbaar is.
En laten zij een bedekking (‘khimar’) over hun boezem dragen
en hun sieraad niet openlijk tonen,
behalve aan hun echtgenoten, of hun vaders etc.. [= lijst van mannelijke familie].
En zij moeten niet met hun voeten stampen
zodat men weet wat zij voor verborgen sieraad hebben.
[ soera 24:30-31]

De man wordt eerst vermaand om niet op een onbetamelijke wijze naar een vrouw te kijken (hìj moet zijn ogen neerslaan!) en zich netjes te kleden. Daarna wordt de vrouw aangesproken om zich evenzo te gedragen ten opzichte van de man en zich netjes te kleden. Dan volgen voor vrouwen nog een aantal concretiseringen. Drie elementen worden genoemd qua kleding en één met betrekking tot bepaalde bewegingen:
1. Ze moeten hun sieraad niet tonen, behalve wat daarvan zichtbaar is’ ;
vraag: wat wordt bedoeld met hun sieraad? En wat met: ‘wat daarvan zichtbaar is’?
2. ze moeten een ‘khimar’ over hun boezem dragen ;
– vraag: wat betekent het woord ‘khimar’ precies?
3. Ze mogen hun sieraad niet openlijk tonen behalve binnenshuis in de familiekring (= duidelijk familiaal-gedefiniëerde groep van het mannelijk geslacht).
4. Ze moeten niet met hun voeten stampen omdat anders het verborgen sieraad zichtbaar wordt.
– vraag: wat wordt hier nu precies bedoeld? 

Over de interpretatie straks meer. Eerst de andere korantekst.

In de tweede tekst worden de vrouwen van Mohammed aangesproken (Voor hen gelden blijkbaar strengere regels dan voor de anderen: zij moeten bijv. binnen blijven) maar de geboden voor die vrouwen worden wat het onderdeel ‘kleding’ betreft in dit vers ook van toepassing verklaard op de ‘vrouwen van de gelovigen’. Soera 33 (‘Al-Azhab’, de partijen), vers 59

O Profeet, zeg tot jouw echtgenotes en jouw dochters
en tot de vrouwen van de gelovigen
dat zij iets van hun hun overkleed/omslagdoeken [‘djilbab’]
over zich heen laten hangen.
Zodoende is het gemakkelijker hen te herkennen en worden zij niet lastiggevallen. 
[soera 33:59]

Dus:
1. Aan de kleding kent men de moslimvrouw.
2. Deze kledingsstijl voorkomt sexual harassment (of algemener: dat de man ‘geprikkeld wordt’).
… Maar welke kleding precies en hoe (en tot hoever). Dat is een kwestie van interpretatie

Interpretatie

Zoals elke tekst hebben deze uitspraken een historische context gehad (die we niet precies kennen, maar kunnen proberen te reconstrueren). Dus is er enige toelichting nodig om tot een interpretatie te komen: een poging om te begrijpen wat hier wel en niet bedoeld werd. En daarna moet er nog de toepassing komen voor vandaag. Dat is een kwestie van hermeneutiek, omdat we in een andere historische context leven dan Mohammed.

Puntsgewijs:

Waarom kledingsvoorschriften

  • Eerst is er geen kledingvoorschrift van kracht. Argument: In de periode van de eerste openbaringen in Mekka is er geen enkele soera overgeleverd die iets zegt over de kleding.
  • Na de vlucht/exodus uit Mekka (Hidjra) wordt kleding blijkbaar een issue. Mohammed huwt meerdere vrouwen en vervolgens worden zij (en hun gedrag) voorwerp van discussie. Naast eerbaarheid in het algemeen, wordt uit 33:59 duidelijk dat het kledingvoorschrift op z’n minst ook dient om de vrouwelijke volgelingen van de profeet op straat te onderscheiden van andere vrouwen en – omineuze toevoeging – om te voorkomen dat ze lastig gevallen worden op straat (of dat de man ‘seksueel geprikkeld wordt’). De weg naar de culpabilisering van het slachtoffer, blaming the victim wordt hier wijd open gezet.

Gaat het hier eigenlijk wel over de hoofddoek?

  • Gaat het hier eigenlijk wel over de hoofddoek, kun je je afvragen ? Enige bedekking van het hoofd is algemeen-oosters. In 24:31 is nadrukkelijk sprake van een opdracht om de boezem te bedekken, niet het hoofd. De arabische term voor deze bedekking is ‘khimar’. Dat woord is vandaag de technische term voor een boezembedekkende hoofddoek. [hier de gangbare varianten in hoofdbedekking met de juiste term] Dan lijkt het duidelijk: Mohammed vraagt om een ‘khimar’, een boezembedekkende hoofddoek. Toch is het niet zo simpel als het lijkt. Het arabische woord ‘khimar’ in de zevende eeuw had een veel algemenere betekenis (‘bedekkend weefsel’, ‘sluier’). Hier staan we voor wat exegeten het gevaar van filologische inlegkunde noemen, waarbij een bepaalde uitleg van een oude tekst heeft geleid tot een betekenisverschuiving van een woord uit die tekst in de richting van die uitleg. 
  • Als je deze oproep leest terwijl je ‘khimar’ neutraal laat (= een bedekking) dan lees je in de koran een oproep om de boezem te bedekken en gaat het hier om een décolleté-verbod. Bijkomend argument voor deze uitleg is dat andere vers, soera 33:59, ook niet naar het hoofd (of het haar) wordt verwezen, maar opnieuw gezegd wordt dat men reeds aanwezige omslagdoeken’ (= meervoud van djilbab staat er in de tekst) anders moeten draperen (opdat er meer bedekt wordt, vul je dan automatisch in). Er staat echter niet hoeveel, of hoever. Dat djilbab tegenwoordig een kop-tot-teen bedekking is, mag in de uitleg van de Koran zelf geen rol spelen. Dat is een uit één bepaalde kledingspraktijk gegroeide betekenis. Binnen de koran strand je hier en wordt het welles-nietes, met name vanwege de filologische aporie rond de precieze betekenis van het woord ‘khimar’.
  • De latere overleveringen (hadith) tenderen duidelijk richting hoofddoek, maar zelfs daar kun je twijfelen [zie onder]. Dat dit geen muggenzifterij is, moge blijken uit de discussie onder moslims, als zij onder elkaar over de hoofddoek debatteren. Precies deze nuances (d.w.z. taalkundig, en het gezag van de latere hadith) spelen daarin altijd een rol. Zie bijv. de rel in 2005 in Nederland rond een moslimlerares die weigerde een hoofddoek te dragen op een islamitische school en vervolgens ontslagen werd.

Wat wordt bedoeld met sieraad?

  1. Wat wordt eigenlijk bedoeld met ‘hun sieraad’ en wat dus met de zin dat zij hun sieraad niet tonen, behalve wat daarvan zichtbaar is.’ Met ‘sieraad’ wordt waarschijnlijk hun lichaam (hun schoonheid) bedoeld. Andere moslims stellen dat hier enkel de schaamstreek wordt bedoeld, maar als dat zo zou zijn, dan heeft de daarop volgende zin geen zin: ‘behalve wat daarvan – van dat sieraad – zichtbaar is’. Van belang is dat dit in de koran zelf niet wordt ingevuld, maar pas in de latere overlevering (hadith – zie onder). Daar lees je bijv. dat het over het hele lichaam gaat, en dat enkel het ‘gelaat en de handen’ onbedekt mogen blijven. Let wel: we hebben dus de koran [en dus de ‘directe openbaring van Allah’] verlaten en zijn in de wereld van de ‘verhalen van Mohammed’s gezellen’ terechtgekomen, overleveringen waarvan het gezag door moslims zelf heel verschillend wordt ingeschat.
  2. Tenslotte: Waarop duidt die toevoeging: ‘dat vrouwen niet mogen stampen met de voeten omdat ze daarmee hun verborgen sieraad zouden verraden’ ? Het gangbare antwoord is dat dit een verbod op dansen is, omdat bij zulke bewegingen de lichaamsvormen van de vrouw indirect zichtbaar worden.

Kledingvoorschriften in de hadith

Ter herinnering: de argumentatie aangaande het gezag van de overleveringen (hadith) gaat zo: De praktisering van het kledingvoorschrift door de vrouwen rondom Mohammed is voorbeeldig (soenna), normatief voor alle latere generaties. Het gaat hier om Mohammeds vrouwen en de vrouwen van Mohammeds metgezellen, de Sahaba vrouwen. Mohammed heeft meer gezegd dan in de koran staat. Als dat zo is, dan is dat normatief, als het is opgenomen in één van de gezaghebbende Hadith-verzamelingen. Gezaghebbend is ook de sira (De biografie van Mohammed). Maar let wel: De betrouwbaarheid en het gezag van de hadiths verschillen, ook volgens moslims zelf.

Welnu, er zijn inderdaad veel verhalen die voortborduren op de bovengeciteerde verzen uit de koran. Vrouwenkleding is blijkbaar altijd een heikel punt geweest, en blijkbaar zijn er ook altijd vrouwen geweest die moesten worden ‘teruggefloten’.

Een aantal overleveringen vertelt dat de boezembedekking stante pede door de vrouwen die getuige waren van de recitering van deze soera, genaaid werd uit hun rok. Eenzelfde overlevering over de vrouwen die het via hun man te horen kregen (zie onder). Verder blijken twee zaken vooral van belang, waar ook vandaag de interne discussie in de moslimwereld zich met name op toespitst.

  1. De vraag wat er precies bedekt moet worden en wat dus onbedekt mag blijven ?
  2. Er moet ook op de lichaamsvormen gelet worden (vraagstuk van ‘sexy’ kleding). Hier zijn m.n. enkele verhalen over fijne of dunne kledingstof veelzeggend. Een bloemlezing:
  • Toen het vers [Soera 24,31] werd geopenbaard keerden de mannen terug naar huis en lazen dit vers voor aan hun echtgenoten, dochters, zusters en verdere familie. Zo hebben die vrouwen, al gelovend in Allah en zijn heilige boek, van hun rokken een khimar gemaakt. De volgende ochtend stonden de vrouwen met hun khimar om achter de Profeet Mohammed voor het ochtendgebed (Bukhari, Tefsiru Soerah 24:12; Abu Dawud, Libas:29).
  • Aisha waarschuwde vrouwen die zich niet bedekten zoals het hoorde. Op een dag werd er een pas getrouwd meisje, met een khimar uit dunne stof, naar haar gebracht. Aisha zei dit: ‘Een vrouw die in de soerah An-Nur gelooft, bedekt zich niet op deze manier” (Al-Kurtubi, 14:157).
  • [Mohammed vermaant in een andere legende Aisha’s zus op ditzelfde punt]: Op een dag verscheen Hazrath Asma, de dochter van Abu Bakr, met kleding uit dunne stof vervaardigd, voor de profeet. De profeet wendde zijn ogen af en zei: “Esma! Het is duidelijk dat wanneer een vrouw de puberteit bereikt, het passend is dat ze van haar lichaam enkel nog deze en die lichaamsdelen laat zien”. Toen de Profeet dit zei, wees hij naar zijn handpalmen en gezicht (Abu Dawud, Libas, 31). Hier is de hoofddoek dus verondersteld.
    • NB: Deze hadith wordt door veel moslimgeleerden als ‘zwak’ bestempeld, dus mag niet als argument dienen. De hoofdreden die men geeft is dat dit verhaal zich afspeelt in Mekka, dat is voordat de twee soera’s uit de koran, zijn geopenbaard en dus verzinsels zijn. Klinkt logisch.
  • En nog een overlevering (voortbordurend op de vorige?), een legende uit ‘Het leven van de ‘metgezellen’. [hun gedrag is ook normatief (soenna) voor de later-levenden]: Na een passage waarin het verlangen naar steeds nieuwe kleren wordt gehekeld, lezen we volgende anecdote:
    Munzir bin Zubair had Hazrath Asmaa (zijn moeder) een heel mooie jurk gestuurd, gemaakt van fijne kostbare stoffen. Asma die blind was, voelde aan de jurk en zei: “Breng die terug naar hem!”. Munzir voelde zich beledigd en vroeg om uitleg: “Deze stof is niet transparant, waarom keur je die af? ”Asma antwoorddde: “Ookal is het niet transparant, ze is wel onthullend (= het laat de vormen van het lichaam zien). Toen hij voor haar gewone kleren kocht, nam ze die wel aan.” (Hayatus Sahabah – Het leven van de Sahaba (Mohammeds’ metgezellen) – English translation, vol.2, pg. 724; vgl. Ibn Sa’d, Classes vol 8, p. 252)

De teneur: verstrenging

De teneur van de hadiths is wel duidelijk. Zij breiden de regels eerder uit, dan dat ze ze afzwakken. Daarover moeten we ons niet te verbazen, want that’s the way it goes als je met regels werkt. Na verloop van tijd zijn de oorspronkelijke regels niet helemaal duidelijk meer. Vrouwen die ze minimaal interpreteren, krijgen de wind van voren van vrouwen/mannen die dat niet correct vinden. Zij vinden dat die teruggefloten moeten worden. Dat is dan ook wat er in de diverse Hadith gebeurt.
[Stop hier even met lezen, laat deze zin op u inwerken. Ze is essentieel. Vrijer-denkenden laten niet-zo-vrijdenkenden vrij om te denken/doen wat ze willen. Niet-zo-vrijdenkenden laten vrijer-denkenden niet vrij om te denken/doen wat ze willen, want zij denken dat God hen dat gebiedt]
In de discussies die volgen wordt dus nooit de lossere interpretatie gecodificeerd, maar altijd de strengere.

Door (juridische) codificatie wordt een reële proteststem binnen een religie tot zwijgen gebracht.

Bij een sterk op de juiste gedragregels gerichte religie (in de christelijke traditie noemt men dat een ‘wettische’ religie) zal zodoende – naarmate de tijd vordert – het conservatisme vanzelf aan invloed winnen, tenzij er een sterke geestelijke tegenbeweging op gang komt , die op steun van gewone mensen kan rekenen: “Moslim(a)s aller landen… “

Dick Wursten